So’zana

So’zana bezaklari chuqur ma’noga ega: u har doim boshlanishi bor va hech qachon tugamaydi. Qadimgi urf-odatlarga ko’ra, kashtado’zlikda tugallanmagan mayda bo’lak qoladi, bu esa amaliy san’at mahsulotlarining falsafiy ma’nosiga sir qo’shadi.

Qadim zamonlardan beri kashta tikish qobiliyati oltinga teng bo’lgan. Sovchilar kelgan uydagi qiz bu san’atga ega ekanligi ayon bo’lgach, kelin uchun to’lov 100 barobar oshar edi. Hunarmand hatto bolalarni tarbiyalashgacha bo’lgan barcha uy vazifalaridan ozod qilingan – uning ishi kashtachilik edi.

Qadimgi naqshlar va tikish texnikasi onadan qizga o’tib kelgan. Qizlarga kashtado’zlik san’ati yoshligidan o’rgatilib, ularni yaxshi hunarmand qilib ko’rsatishga harakat qilgan. Dekorativ kashtachilik har bir oilaning sa’y-harakatlari bilan yaratilgan. So’zananing yaratilishi bir yarim yildan ikki yilgacha davom etar edi. Onalar qizlari hali yoshligidanoq ularga sep tikishni boshlardilar. Agar oila to’ydan oldin butun hajmni to’ldira olmasa, ular qarindoshlari va qo’shnilaridan yordam so’rashgan. Mukammal natijaga erishish uchun hamma narsani oldindan hisoblash va kashtado’zlik ranglarini nazorat qilish muhim edi. Shunday qilib, alohida tuvalda siz 15 tonnagacha hisoblashingiz mumkin.

Asrlar mobaynida O’zbekistonda so’zana kashtachilik va o’ziga xos ranglar san’ati bo’yicha turli maktablar rivojlandi: Nurota, Samarqand, Urgut, Shahrisabz, Toshkent, Farg’ona va Buxoro.

Buxoro so’zanlari O’rta Osiyodagi eng go’zallaridan biri hisoblanadi. Bu murakkab kashtalar tabiatning cheksiz muhabbatini aks ettiradi. Ularning naqshlari turli davrlarning timsollari va shakllarini o’ziga singdirgan. Ular atrofdagi tabiatning cheksiz go’zalligini aks ettiruvchi boy gul va o’simlik motivlari bilan ajralib turadi. Masalan, daraxtlar, gullaydigan butalar, chinnigullar, lolalar, pion va xrizantemalarning tasviri.

Farg’ona vodiysida qadimdan qo’lda kashta tikilgan ajoyib ayollar yashagan. Ko’pincha to’q yashil yoki binafsha rang ipakdan qilingan ularning ishi tikilmagan fon yuzasiga erkin qo’yilgan yengil, oqlangan naqsh bilan ajralib turardi. Ko’pchilik katta kashtado’zlikning asosiy motivi konsentrik halqalardan yasalgan yumaloq rozet edi.

Markaziy Osiyoning har bir mintaqasi o’ziga xos tashrif qog’oziga va mahsulotlarning o’ziga xos xususiyatlariga ega edi. Misol uchun, Samarqand so’zanlarida yorqin va rang-barang yulduz shaklidagi rozet tasviri eng sevimli motivi edi. Buxorolik hunarmand ayollar kashta tikishda zanjir choki deb ataladigan tikuvdan foydalanganlar. Toshkentda «gulko’rpa» qat’iy grafik texnikasi ustun keldi. Biroq, so’zananing turlari shu qadar farq qiladiki, faqat O’zbekistonning qaysi hududida va qaysi kuni kashta tikilganini faqat mutaxassislar aniqlay oladi. Rassomlarning xayollari shunchaki gulli matoga aylanib qolmadi, ular iste’dod va o’ziga xoslikdan dalolat beradi. So’zanada qadimgi o’zbek zamini va uning xalqi haqida butun bir qo’shiq bor.